Wykorzystanie preparatów probiotycznych w pszczelarstwie
Środowisko przyrodnicze poddawane jest od co najmniej kilkudziesięciu lat nasilającym się presjom na niespotykaną wcześniej skalę. Postępująca industrializacja, rozwój motoryzacji i zmieniający się charakter rolnictwa w kierunku wielkoobszarowych upraw monokulturowych, uproszczenia płodozmianu i stosowanie powszechnie chemizacji, kurczenie się obszarów rolniczych i leśnych, kosztem rozwoju miast i przemysłu, powoduje, że tak zmasowana antropopresja jest coraz częściej zbyt duża. W takich warunkach ekosystemy, które mają naturalną zdolność do skutecznego przeciwstawiania się zachodzącym zmianom i przywracania równowagi, nie są już dalej zdolne tego robić z tak skutecznie jak wcześniej, a w wielu wypadkach, nawet całkowicie tracą tą zdolność.
Objawy takiego stanu łatwo zaobserwować w zanieczyszczeniu powietrza i wody, utracie różnorodności biologicznej w obrębie bazy pożytkowej pasieki, co powoduje przewagę monodiety nad dietą różnorodną, dostarczającą kompletu składników pokarmowych w odpowiedniej proporcji, a także ogromne dysproporcje w ilości dostępnego pokarmu w sezonie. W okresie kwitnienia roślin poużytkowych, uprawianych na wielkich obszarach – monodieta, a po przekwitnięciu tych roślin - brak jakichkolwiek pożytków. Stosowanie środków ochrony roślin powoduje przytrucia pszczół i wyjałowienie atmosfery ula. Na dodatek sami pszczelarze, chcąc utrzymać pszczoły o określonych cechach użytkowych, prowadzą selekcję w określonym kierunku (np. łagodność, mała rojliwość), zawsze to jednak prowadzi do ograniczenia puli genów, będących w dyspozycji danej pasieki. Przepada zatem także cześć genów wpływających na odporność pszczół.
To wszystko łącznie powoduje, że pszczoły tracą swoją wrodzoną odporność na przeciwstawianie się tym zmianom. Ubożeje także bogata mikrobiota, występująca w przewodzie pokarmowym tych owadów oraz w atmosferze ula. Przejmowała on dotychczas wiele zadań w rodzinie pszczelej, szczególnie odpowiedzialnych za odporność i zdolność do przeciwstawiania się zmianom. W świetle doświadczeń ostatnich 10-cio leci można powiedzieć, że bez odpowiedniej grupy mikroorganizmów, występujących w przewodzie pokarmowym pszczoły i występujących w odpowiedniej liczebności, nie będzie zdrowych i prawidłowo funkcjonujących rodzin pszczelich. W przewodzie pokarmowym pszczół występują liczne gatunki mikroorganizmów tworzące swoisty ,,mikroekosystem”. Spośród nich, samych tylko bakterii kwasu mlekowego rozpoznano dotychczas kilkanaście gatunków. Ich rola jest nie do przecenienia w życiu i rozwoju, zarówno pojedynczej pszczoły, jak i całej rodziny pszczelej.
Zainteresowanie pożytecznymi mikroorganizmami w gospodarce pasiecznej w ostatnich latach znacznie się zwiększyło, przede wszystkim dlatego, że wymienione presje środowiskowe nasilają się coraz bardziej i coraz trudniej jest utrzymać na pasiekach zdrowe pszczoły. Poszukuje się zatem różnych sposobów, jak tego dokonać skutecznie. Z pomocą przychodzą tu badania nad mikroorganizmami i ich rolą w życiu zwierząt, w tym również w życiu pszczół. Zainteresowanie nauki zwraca się także coraz częściej w kierunku poszukiwania naturalnych metod zapobiegania chorobom.
Liczne badania dowodzą, że mikrobiota jelitowa aktywnie uczestniczy w trawieniu pokarmu w przewodzie pokarmowym i zaopatruje organizm gospodarza w niektóre składniki odżywcze. Ponadto potrafi inaktywować substancje szkodliwe. Niektóre mikroorganizmy, zwłaszcza bakterie kwasu mlekowego, potrafią skutecznie konkurować w przewodzie pokarmowym pszczoły o pokarm z innymi występującymi tam mikroorganizmami, np. sporowcami Nosema ceranae i Nosema apis). Mogą także wpływać na funkcjonowanie układu immunologicznego. Bakterie te potrafią pozytywnie wpływać na rozwój błon perytroficznych w jelicie środkowym pszczoły. Jelito to, jest częścią przewodu pokarmowego nieosłoniętą chityną i właśnie na tym odcinku jest znaczne ryzyko przedostawania się przyniesionych z pokarmem patogenów. Jeśli jest ich wystarczająco dużo, to mogą doprowadzić do skutecznej infekcji wywołującej choroby. Lepiej odtwarzające się błony perytroficzne, dzięki obecności bakterii kwasu mlekowego, a także wytwarzanie przez te bakterie substancji bakteriobójczych dla patogenów oraz konkurowanie z nimi o pokarm, wpływa na skuteczne ograniczenie zdolności patogenów do wywołania procesu chorobowego. Dzięki pożytecznym bakteriom kwasu mlekowego podnosi się próg immunoloiczny pszczoły.
Badania prowadzone w Polsce z zastosowaniem dwóch preparatów probiotycznych zawierających bakterie (Lactobacillus ssp. Pediococcus acidilactici, Bifidobacterium bifidum, Enterococcus faecium), które wykryto w przewodzie pokarmowym pszczół, wykazały, że pszczoły karmione namiastką pyłku z dodatkiem tych preparatów cechowały się lepszą przeżywalnością. Towarzyszyły temu także zmiany w składzie chemicznym pszczół. Charakteryzowały się ponadto większą zawartością suchej masy i większa zawartością tłuszczu (Kazanowski 2005). Poprawa kondycji pszczół może wynikać z lepszego rozwoju przewodu pokarmowego (Szymaś i wsp. 2012). Wykazali, oni, że już po dwóch tygodniach żywienia pszczół namiastką pyłku z dodatkiem preparatów probiotycznych, liczba błon perytroficznych w jelicie środkowym była znacznie wyższa była. Natomiast badacze zagraniczni (Patruica i wsp. 2013), zaobserwowali wpływ preparatów probiotycznych zawierających bakterie kwasu mlekowego (Lactobaciilus acidofhilus, L. cassei, Bifidobacterium lactis) na rozwój powierzchni chłonnej jelita. Wykazano także pozytywny wpływ szczepów tych bakterii na aktywność gruczołu woskowego pszczół (Patruica 2012).
Wykazano także bardzo pozytywny wpływ podawania pszczołom w syropie cukrowym bakterii Bacillus subtillis subsp. Subtillis Mori2 na zwiększenie liczebności pszczół w ulu, co skutkowało zwiększeniem ilości zebranego miodu o kilkanaście %. Podawanie tych bakterii wyraźnie zmniejszyło także występowanie spor Nosema sp. i roztoczy Varroa destructor (Sabate i wsp. 2012) Podobnie, zaobserwowano znaczny wzrost pozyskiwanego miodu oraz zmniejszenie częstotliwości występowania nosemozy i warrozy wskutek podawania w syropie bakterii Lactobacillus johnsonii CRL1647 (Audisio i wsp. 2015). Również za bakterie probiotyczne mające wpływ na znaczne zwiększenie ilości pozyskiwanego miodu uznaje się Lactobacillus salivarius A3iob, co wykazał Fanciotti i wsp. (2017).
Istnieje także coraz więcej opracowań wykazujących pozytywny wpływ preparatów probiotycznych, w których podstawą są bakterie kwasu mlekowego, na zwalczanie chorób pszczół. Wykazano między innymi, że bakterie probiotyczne Bifidobacterium i Lactobaciillus podawane w syropie pszczołom zakażonym sporami Nosema ceranae mają znaczny wpływ na ograniczenie występowania spor w przewodzie pokarmowym już po 8 dniach (Baffoni 2016 i wsp. 2016). Są także badania in vitro, wskazujące na skuteczne ograniczenie występowania bakterii Paenibacillius larvae i Melisococcus plutonius (powodujących zgnilca amerykańskiego i zgnilca europejskiego), przez wyizolowane z przewodu pokarmowego pszczoły bakterie probiotyczne Lactobacillus apis.
Cieszy fakt, że pojawia się coraz więcej doniesień na temat dobroczynnego wpływu bakterii probiotycznych na pszczołę miodną. Pszczelarze już od wielu lat stosują w swojej praktyce różne szczepy bakterii probiotycznych i zaobserwowali wiele pozytywnych efektów takiego działania
Są to między innymi:
- po dodaniu preparatów probiotycznych do syropu przed zimowlą, poprawa kondycji pszczół i znacznie lepsze przezimowanie całego roju,
- poprawa trwałości miodu i pierzgi,
- istotna poprawa warunków fitosanitarnych w ulu oraz w całej pasiece,
- stabilizacja rodzin osłabionych po zimie,
- czerwienie matek na całej powierzchni plastra,
- wzrost odporności na choroby,
- ograniczenie rozwoju chorób (nosemoza, warroza).
Zaobserwowano także że pszczoły, preferują wodę podaną z dodatkiem probiotyków, gdyż woda taka przez dłuższy czas zachowuje świeżość. Ma to także wpływ na zachęcenie pszczół do korzystania przez nie z wody przygotowanej przez pszczelarza, czyli czystej. Lepiej, aby korzystały z wody, na której jakość pszczelarz ma wpływ, niż z wody o niewiadomym pochodzeniu (np. skażonej pestycydami czy bakteriami coli).
Pszczelarze podają pszczołom preparaty probiotyczne na różne sposoby. Najlepiej jest podawać je jako dodatek do wody, od wiosny do jesieni, dodatek do syropu w okresach bezpożytkowych oraz stosować opryski do wnętrza ula, (pryskając przy przeglądzie po ramkach i po pszczołach. Preparaty probiotyczne można także wykorzystywać do higienizacji narzędzi pszczelarskich oraz suszu w magazynie.
Warto w pracy na pasiece wykorzystać narzędzia, jakie sama natura wykorzystywała od milionów lat do zachowania równowagi w środowisku przyrodniczym. Dzisiaj możemy nieco pomóc pszczołom w przywracaniu utraconej wskutek chemizacji równowagi w środowisku, dzięki coraz szerszej wiedzy o znaczeniu pożytecznych mikroorganizmów i umiejętności ich stosowania w postaci preparatów probiotycznych.
Jacek Kostuch, dn. 27.12.2018 r.