Zgadzam się na przechowywanie na urządzeniu, z którego korzystam tzw. plików cookies oraz na przetwarzanie moich danych osobowych pozostawianych w czasie korzystania przeze mnie ze stron internetowych lub serwisów oraz innych parametrów zapisywanych w plikach cookies w celach marketingowych, w tym na profilowanie i w celach analitycznych przez Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Karniowicach oraz zaufanych partnerów.

Administratorzy danych:

Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego
z siedzibą w Karniowicach
ul. Osiedlowa 9, 32-082 Karniowice

Zaufani partnerzy:

Cele przetwarzania danych:

  1. marketing, w tym profilowanie i cele analityczne
  2. świadczenie usług drogą elektroniczną
  3. dopasowanie treści stron internetowych do preferencji i zainteresowań
  4. wykrywanie botów i nadużyć w usługach
  5. pomiary statystyczne i udoskonalenie usług (cele analityczne)

Podstawy prawne przetwarzania danych:

  1. marketing, w tym profilowanie oraz cele analityczne – zgoda
  2. świadczenie usług drogą elektroniczną - niezbędność danych do świadczenia usługi
  3. pozostałe cele - uzasadniony interes administratora danych

Odbiorcy danych:
Administrator Danych Osobowych MODR, zaufani partnerzy

Prawa osoby, której dane dotyczą:
Prawo żądania sprostowania, usunięcia lub ograniczenia przetwarzania danych; prawo wycofania zgody na przetwarzanie danych osobowych. Inne prawa osoby, której dane dotyczą

Zmiana polityki prywatności

Uwaga:

Od 25 maja 2018 roku obowiązuje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r (RODO). Potrzebujemy Twojej zgody na przetwarzanie Twoich danych osobowych przechowywanych w plikach cookies. Poniżej znajdziesz pełny zakres informacji na ten temat.

Close GDPR info
Menu główne

Gatunki wskaźnikowe warunkujące wsparcie w programach rolnośrodowiskowo-klimatycznych. Część I - zmiennowilgotne łąki trzęślicowe

Wsparcie gospodarstw rolnych w ramach działania pod nazwą ,,Działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne” objęte Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020 zbliża się do półmetka. Nadal jednak jest możliwość przystąpienia do realizacji tego działania i uzyskania przewidzianego w nim wsparcia. Pomimo upływu kilku już lat od wprowadzenia tego działania, nadal pojawia się wiele pytań od rolników, którzy są zainteresowani dopłatami w ramach realizacji poszczególnych pakietów i wariantów programu rolnośrodowiskowo-klimatycznego. Dużym zainteresowaniem w ramach tego działania cieszą się dwa pakiety związane z ochroną cennych siedlisk przyrodniczych oraz ochroną zagrożonych gatunków ptaków. Są to: Pakiet 4 – Cenne siedliska i zagrożone gatunki ptaków na obszarach ,,Natura 2000” oraz Pakiet 5 - Cenne siedliska poza obszarami natura 2000.  Jednak wiedza na temat możliwości skorzystania z wsparcia, podczas ich realizacji na użytkach zielonych, nie jest jaszcze wystarczająco rozpowszechniona. Warto zatem zwrócić uwagę na możliwości, jakie wiążą się z ich realizacją i przybliżyć nieco informację o cennych gatunkach i ich siedliskach, których bogactwem Małopolska może się szczycić.  Duża różnorodność biologiczna stwarza także większe szanse uzyskania wsparcia finansowego, gdyż  warunkiem przystąpienia do wymienionych pakietów jest występowanie w obrębie gospodarstwa określonych siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin oraz zwierząt (chociaż u tych drugich lista zawężona jest tylko do ptaków ściśle związanych ze środowiskiem rolniczym oraz kilku gatunków motyli). Co ważne, zarówno gatunki roślin, jak też ptaków oraz  motyli  muszą być objęte działaniami zmierzającymi do ich ochrony w swoim naturalnym środowisku, czyli na trwałych użytkach zielonych.  Jest tak dlatego, że to właśnie trwałe użytki zielone, pomimo, że powstały one w naszym klimacie w wyniku działalności człowieka, charakteryzują się największym bogactwem roślin naczyniowych, z którymi związanych jest ściśle wiele gatunków zwierząt.

W Małopolsce jest stosunkowo dużo obszarów objętych europejską siecią ekologiczną ,,Natura 2000”. Na tych obszarach są możliwości skorzystania ze wsparcia finansowego gospodarstw, w realizacji zadań związanych z ochroną  cennych siedlisk przyrodniczych w ramach wariantów 4.1, 4.2, 4.3, 4.4, 4.5 oraz 4.6.1 i 4.6.2, gdzie działania ochronne związane są z występującymi roślinami i motylami.  Kolejne pakiety dotyczą wsparcia w ochronie siedlisk lęgowych ptaków w ramach wariantów : 4.8, 4.9, 4.10, 4.11 oraz w ramach wariantu 4.7, jaki realizujemy na obszarach specjalnej ochrony ptaków mimo, iż nie występują tam siedliska lęgowe. poza  siecią Natura 2000, można także otrzymać wsparcie w ramach
Pakietu 5 Ochrona cennych siedlisk przyrodniczych, w którym występują warianty 5.1, 5.2, 5.3, 5.4, 5.5, 5.6.1 i 5.6.2. Nie ma natomiast wsparcia do tzw. ,,pakietów ptasich”.

Ze względu na duże zróżnicowanie zarówno sposobu kwalifikacji użytków zielonych do poszczególnych wariantów, jak i wymogów, przy ich realizacji, w tym artykule przedstawione zostały tylko najczęściej spotykane w Małopolsce rośliny wskaźnikowe, najpowszechniej występujących tu siedlisk łąkowych, czyli łąki świeże, wilgotne,  murawy i zmiennowilgotne łąki trzęślicowe. Pominięto ,,pakiety ptasie”, gdyż wymagają odrębnego omówienia. Warto też wyjaśnić, że gatunki wskaźnikowe to takie gatunki roślin lub zwierząt, które pozwalają na zakwalifikowanie działki rolnej, na której występują do właściwego wariantu w ramach wymienionych pakietów.

Wybrane gatunki zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych:

Bukwica zwyczajna (Betonica officinalis), zwana także czyśćcem lekarskim (Stachys officinalis), jest byliną z rodziny jasnotowatych (Labiateae Juss.), jeszcze stosunkowo powszechnie występująca w naszym kraju. Jest gatunkiem charakterystycznym zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych, gdzie często tworzy duże płaty. Czyścieć lekarski jest niezwykle cenną rośliną, szeroko wykorzystywaną w medycynie. W formie odwarów i naparów stosujemy ją w leczeniu wielu schorzeń. W kłączach  bukwicy, jej łodygach i liściach znajdują się gorycze, betaina, cholina,  śluzy, olejki eteryczne. W liściach ponadto znajduje się dużo prowitaminy A, witaminy C i soli mineralnych. W okresie kwitnienia, przypadającym od czerwca do września, a nawet czasem jeszcze na październiku, bukwica lekarska zapewnia owadom cenny nektar. Jej jasnopurpurowe kwiaty, zebrane są na szczycie łodygi w kwiatostany tworzące nibykłosy, nadając łące piękny wygląd.

Krwiściąg lekarski (Sanguisorba officinalis) jest byliną z rodziny różowatych (Rosaceae), rosnącą na zmiennowilgotnych łąkach stosunkowo pospolicie. Kwitnie od czerwca do września. Drobne, obupłciowe kwiaty ciemnoczerwonobrunatnego koloru, zebrane są w główkowate, gęste kwiatostany, wyrastające na długich szypułkach.  Jest rośliną miododajną, zapewniającą pokarm licznym owadom. Jednak jego występowanie na łąkach, przede wszystkim, jest niezwykle istotne dla zachowania rzadkich gatunków motyli, które są objęte ochroną, jako gatunki priorytetowe w całej  Wspólnocie Europejskiej. Są to gatunki tak ściśle związane z obecnością krwiściągu lekarskiego, że nie mogą bez niego egzystować. Ich cykle rozwojowe są uzależnione bowiem od żerowania na główkach kwiatostanowych krwiściągu, a następnie jeszcze od żerowania w gniazdach mrówek. Niezależnie od specyficznych zachowań, każdego z tych gatunków motyli, niezbędny jest dla ich rozwoju i egzystencji  krwiściąg lekarski. Ważne jest także to, czy pozwolimy mu zakwitnąć – czyli w jakim terminie będziemy użytkować łąkę zmiennowilgotną. Dlatego gatunki motyli występujące na łąkach trzęślicowych są także uznawane za gatunki wskaźnikowe, pod warunkiem, że jesteśmy w stanie również na tej łące zanotować gatunek żywicielski.

Przytulia północna (Galium boreale), to gatunek byliny z rodziny marzanowatych (Rubiaceae), chyba najczęściej masowo występujący na zmiennowilgotnych łąkach trzęślicowych. Rośnie na całym niżu w naszym kraju. Stosunkowo łatwo rozpoznawalna wśród innych przytulii. Może tworzyć mieszańce z przytulia właściwą (Galium verum) i przytulią pospolitą (Galium mollugo). W zbiorowiskach łąkowych tworzy często całe łany, które  od czerwca do sierpnia, czyli w okresie kwitnienia, obsypują się niezliczonymi drobnymi białymi kwiatami, zebranymi w kwiatostany wyrastające z górnej części łodygi, nadającymi łące wygląd jakby przyprószonej śniegiem.

Storczyk (Orchis),  jest to rodzaj, przepięknie kwitnących bylin,  których systematyka stale jest jeszcze przedmiotem dyskusji. Dlatego w zależności od preferowanego podejścia systematycznego, jedne gatunki raz będą zaliczane do tego rodzaju, a innym razem do innych rodzajów. W kontekście programów rolnośrodowiskowo-klimatycznych najważniejsze jest jednak to, że wszystkie gatunki z rodzaju storczyk są uznawane za gatunki wskaźnikowe, zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych. Wszystkie też, są objęte prawną ochroną. Zdecydowana większość z nich jest niezwykle atrakcyjna pod względem swojego wyglądu, szczególnie podczas kwitnienia.

W rodzinie storczykowatych są także wyodrębnione inne rodzaje oprócz rodzaju storczyk, choć zwyczajowo na nie także często mówi się storczyki (od nazwy rodziny). Wśród nich są także liczne rośliny wskaźnikowe, zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych, do których należą:

Kukułki (Dactylorhiza ssp.)– te niezwykle piękne byliny, również z rodziny storczykowatych  (Orchideaceae), są prawdziwą ozdobą naszych łąk. Ich kwiaty w zależności od gatunku: purpurowe, różowo-fioletowe, krwistoczerwone, czerwono-fioletowe, brunatno-fioletowe, białe, żółtawe a nawet żółtawo-zielone, zebrane są na szczycie łodygi w groniaste kwiatostany, często w formie kłosa. Kwitną od połowy maja do końca czerwca. Charakterystyczna dla storczyków szeroka warżka, jaką tworzy dolny z listków wewnętrznego okółka okwiatu, jest niejednokrotnie pięknie ozdobiona ciemniejszymi plamkami.  W Polsce występuje aż 10 gatunków kukułek, z czego niektóre, jak kukułka szerokolistna (D. majalis), czy kukułka plamista (D. maculata) na całym obszarze naszego kraju są jeszcze stosunkowo często spotykane. Ich  populacja jednak systematycznie  zmniejsza się z powodu utraty wilgotności siedlisk łąkowych, wskutek jednostronnych melioracji odwadniających, intensyfikacją użytkowania łąk, a zwłaszcza nawożeniem azotowym i podsiewem gatunkami azotolubnymi.  Wszystkie gatunki kukułek są objęte prawna ochroną, dlatego wydawać by się mogło, że wszystkie niezależnie od typu łąki  na jakim występują, powinny być uznane jako gatunki wskaźnikowe, decydujące o zakwalifikowaniu siedliska do programu rolnośrodowiskowego. Niestety tak nie jest, o czym będzie szerzej w podsumowniu.

Kruszczyk błotny (Epipactis palustris) to rzadka w Polsce bylina z rodziny storczykowatych. Luźne grona kwiatowe na szczycie nierozgałęzionej nagiej łodygi, utworzone są z drobnych kwiatów, których okwiat z zewnątrz jest zielonobrunatny a wewnątrz białoróżowy  z wyraźnie odznaczającą się białą warżką z czerwonymi żyłkami. Okres kwitnienia przypada od czerwca do września. Roślina nie wydziela nektaru, jednak owady ją odwiedzają, korzystając z jej pyłkowiny, czyli ziaren pyłku zlepionych kleistą substancją powstająca w pręcikach. Gatunek ten osiąga największa wysokość spośród krajowych kruszczyków.  Może tworzyć mieszańce z kruszczykiem rdzawoczerwonym.  Występuje na torfowiskach i wilgotnych łąkach na południu Polski,  na Pogórzu i w niższych położeniach górskich. Jest wpisany na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski w kategorii NT (bliski zagrożenia).

Goryczka wąskolistna (Gentiana pneumonanthe). Jest to bylina z rodziny goryczkowatych (Gentianaceae), rozprzestrzeniona na całym niżu. Jej piękne pojedyncze, niebiesko-fioletowe kwiaty, skupione po kilka w górnej części łodygi. Kwitnąc od czerwca do września są prawdziwą ozdobą łąk zmiennowilgotnych, na których jest ona gatunkiem charakterystycznym. Podlega prawnej ochronie, a na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski nadano jej kategorię VU (gatunek narażony). Co bardzo ważne, goryczka wąskolistna jest gatunkiem żywicielskim chronionego, myrmekofilnego motyla z rodziny modraszkowatych Lycaneidae), o nazwie modraszek alkon (Phengaris alcon). Gatunki myrmekofilne motyli to takie, które wchodzą
w zależność z mrówkami, dzięki której mają możliwość rozwoju larwalnego, aż do przepoczwarzenia się do postaci dorosłej w mrowisku.  W przypadku wymienionego motyla, jego gąsienice początkowo żerują na kwiatach goryczki wąskolistnej, a następnie rozwijają się w mrowiskach niektórych mrówek z rodzaju Myrmica. Motyl ten jest obecnie objęty częściową ochroną prawną.

Turzyca Davalla (Carex dawalliana) – jest to bylina z rodziny ciborowatych, podobnie jak pozostałe wymienione tutaj turzyce. Jest rośliną dwupienną, co oznacza, że męskie i żeńskie organy rozrodcze, jakimi są kwiatostany, występują oddzielnie na różnych osobnikach (sporadycznie zdarza się jednak, że jest także jednopienna).  Okres kwitnienia przypada od kwietnia do sierpnia. Spotkać ja można w południowej części naszego kraju. Jest gatunkiem rzadkim, zagrożonym, wpisanym na Czerwoną listę roślin i grzybów Polski i ma przypisaną kategorię UV (gatunek narażony).  

Turzyca prosowata (Carex panicea) jest także byliną. W przeciwieństwie do turzycy prosowatej, jest rośliną jednopienną, jednak rozdzielnopłciową. Na jednym pędzie kwiatostanowym zebrane są kwiatostany w formie kłosów uniesionych ku górze. Kwitnie od kwietnia do maja. Na wierzchołku wyrasta kwiatostan męski, a po bokach z pochw liściowych kwiatostany żeńskie. Turzyca prosowata jest rośliną pospolicie występująca w naszym kraju.

Oprócz wymienionych, do gatunków wskaźnikowych łąk zmiennowilgotnych zostały zaliczone dwa jednopienne gatunki turzyc: turzyca Hartmanna (Carex hartmani), która jest rzadko spotykana i od 2016 roku jest także wpisana na Czerwona listę roślin i grzybów z kategorią NT (gatunek bliski zagrożenia) oraz turzyca filcowata (Carex tomentosa), która także stosukowo rzadko spotykana w naszym kraju. Obydwa te gatunki kwitną od kwietnia do maja. Zagrożeniami dla wszystkich wymienionych turzyc jest zmiana typu siedlisk, spowodowana jednostronną melioracją, polegającą na odwodnieniu. Przez to, zmianie ulega typ siedliska i postępuje sukcesja ekologiczna, powodująca zarastanie jej siedlisk i wypieranie przez inne gatunki, preferujące stanowiska o nieco mniejszym uwilgotnieniu.

Ostrożeń siwy (Cirsium canum) bylina z rodziny astrowatych (Astraceae) przyjmuje swą nazwę od lancetowatych, szarozielonych jakby siwiejących liści. Najczęściej występuje w dolinie Wisły w południowej części niżu. Ubogaca łąki w okresie kwitnienia,  czyli w lipcu i sierpniu, pięknymi różowo-fioletowymi koszyczkami kwiatostanów, znajdujących się na szczycie pędów, na których często można spotkać motyle.

Goździk pyszny (Dianthus superbus)  Jest byliną należącą do rodziny goździkowatych. Jego piękne, dochodzące do 6 cm średnicy, delikatne kwiaty o delikatnych, postrzępionych od połowy płatkach korony, mają barwę od białej do różowej. Kwitną od czerwca do września i są zapylane przez owady, wśród których najczęściej są motyle. Roślina jest objęta ścisłą ochroną gatunkową i wpisana na  Czerwoną listę roślin i grzybów Polski w kategorii VU (narażony). Goździk pyszny jest charakterystyczny dla zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych. Może on tworzyć mieszańce międzygatunkowe z goździkiem kartuzkiem, g. kropkowanym, g. kosmatym a nawet z g. brodatym, który jest hodowany przez ogrodników jako roślina ozdobna. Goździk pyszny  oprócz łąk trzęślicowych spotykany jest też czasem na wilgotnych łąkach, a nawet na torfowiskach i obrzeżach lasów. Największym zagrożeniem dla gatunku jest zaniechanie tradycyjnego użytkowania łąk, które się degradują przez zarastanie oraz przesuszenie siedlisk wskutek melioracji odwadniających, bez możliwości wykorzystania ich jako systemu nawodnień.

Kosaciec syberyjski (Iris sibirica) ta okazała jednoliścienna bylina z rodziny kosaćcowatych (Iridaceae), tworzy przepiękne pędy kwiatowe, wyrastające z kłącza rozrastającego się pod powierzchnią gleby lub z cebulastych bulw. Na szczycie pędu kwiatowego wyrastają przepiękne fioletowo-niebieskie sześciopłatkowe kwiaty, otoczone sztywnymi mieczowatymi liśćmi. Jeśli kosaćce występują licznie, to na łąkach od końca kwietnia do lipca pojawiają się jakby fioletowo- błękitne wysepki. Kosaciec syberyjski jest gatunkiem charakterystycznym dla  związku Molinion caeruleae i objęty jest prawna ochroną. Jest także wpisany na Czerwona listę roślin i grzybów w kategorii VU (narażony). Kosaciec syberyjski jest także gatunkiem uprawianym jako roślina ozdobna, którym obsadza się oczka wodne i rabaty. Wykorzystywane są jednak odmiany uprawne. Największym zagrożeniem dla tego gatunku jest zarastanie łąk, przesuszenia terenu a niestety także wykopywanie tych roślin i przesadzanie z naturalnych warunków do przydomowych ogródków.

Wiązówka bulwkowata (Filipendula vulgaris) jest  byliną należąca do rodziny różowatych (Rosaceae). Jest rozprzestrzeniona na obszarze całej Polski. Na wierzchołku łodygi tworzy wiechowaty kwiatostan, różowych w fazie pączka a białych po zakwitnięciu kwiatów. Kwitnie od czerwca do lipca. Może rosnąć z dala od wody, jako jedyna z wiązówek. Jest gatunkiem charakterystycznym dla klasy Festuco-Brometea. Jest piękną rośliną zarówno z uwagi na swe kwiaty jak i bardzo ozdobne liście, dlatego jest także wykorzystywana do nasadzeń ogrodowych.

W grupie roślin wskaźnikowych dla zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych znajduje się  jeszcze pokaźna grupa innych gatunków, które nie zostały ujęte w tym przeglądzie.  Niektóre występują bardzo rzadko i są trudne do rozpoznania, ale niektórych nie sposób ominąć, dlatego część z nich będzie przybliżona w kolejnej części artykułu, przy przeglądzie gatunków wskaźnikowych motyli.

 Jacek Kostuch, dn. 20.02.2018