Mała retencja wodna w gospodarstwie rolnym
Woda, spełniając w środowisku przyrodniczym wiele różnorodnych funkcji, jest podstawowym i niezastąpionym czynnikiem rozwoju przyrodniczego, gospodarczego i cywilizacyjnego. Na przeważającej części terytorium naszego kraju mamy do czynienia z nasilającym się problemem niedoboru wody. Równocześnie wzrasta częstotliwość, występowania gwałtownych zjawisk atmosferycznych, którym bardzo często towarzyszą ulewne deszcze. Po ich wystąpieniu woda gwałtownie odpływa ze zlewni rzek do morza i nie może być wykorzystana w odpowiedni sposób przez roślinność, nie gromadzi się w odpowiedniej ilości w glebach, ani nie infiltruje w wystarczającej ilości do wód podziemnych, by uzupełnić ich zasoby. Zbyt szybki odpływ wód opadowych zasilających zlewnie rzek, powoduje, że nie da się ich wystarczająco wykorzystać dla celów gospodarczych (rolnictwo i przemysł), ani dla celów komunalnych. Gwałtowny odpływ wód ze zlewni powoduje ponadto ogromne straty przyrodnicze, poprzez wypłukiwanie z gleb składników biogennych (głównie azotu i fosforu) przyczyniając się do nasilenia eutrofizacji wód, a co za tym idzie, pogorszenia ich jakości, a nawet spowodowania całkowitej nieprzydatności wody dla rozwoju życia roślin i zwierząt. Dotyczy to zarówno wód płynących, jak i stojących łącznie z basenem morza. Tym samym ponosimy ogromne straty, często nieodwracalne w skutek utraty różnorodności biologicznej cieków i zbiorników wodnych, jak i obszarów do nich przyległych, zasilanych przez zanieczyszczone wody. Jeśli chcemy przetrwać i rozwijać się gospodarczo, musimy poważnie zacząć chronić zasoby wody, które są w naszym kraju małe. Musimy zatem zadbać o retencję wody. Poprzez retencję wodną rozumie się zdolność do gromadzenia zasobów wodnych i przetrzymywania ich przez dłuższy czas w środowisku biotycznym (czyli w żywych organizmach roślinnych, zwierzęcych a także w drobnoustrojach) i środowisku abiotycznym, czyli w nieożywionej części środowiska, w której funkcjonują żywe organizmy). Istnieje m.in. retencja szaty roślinnej, czyli zatrzymywanie wody opadowej na powierzchni roślin, retencja glebowa, czyli przestrzeń w glebie w której magazynowana jest woda, retencja wód gruntowych i podziemnych, polegająca na gromadzeniu wody w strefie nasyconej warstwy wodonośnej, retencja śnieżna, retencja depresyjna, polegająca na zatrzymywaniu wody w nierównościach terenu, czy też retencja zbiorników wodnych naturalnych i sztucznych oraz cieków wodnych.
Klimatyczny bilans wodny, jakim jest różnica między opadem atmosferycznym a ewapotranspiracją (czyli transpiracją roślin i parowaniem z powierzchni gleby łącznie), jest dla rolnictwa niekorzystny na przeważającej części Polski. Tylko na niewielkich obszarach górskich jest on korzystny. Niedobory wody ograniczają znacznie rozwój roślin, a szczególnie roślin uprawnych, których plony z tego powodu są znacznie mniejsze. Jankowski i Jóźwiak (2011) wskazują, że niedobory wody ograniczają plon roślin uprawnych do 62% potencjalnie możliwego do uzyskania plonu. Konieczne jest zatem podejmowanie szeregu działań mających na celu zwiększenie ilości wody dostępnej dla roślin. Takimi działaniami, skutecznie poprawiającymi ten niekorzystny bilans wodny jest szczególnie rodzaj retencji wodnej określany jako mała retencja. Małą retencją wodną określa się wszelkie działania techniczne i nietechniczne, które mają na celu wydłużenie odpływu wód ze zlewni poprzez ich gromadzenie (retencjonowanie) zatrzymanie w różnego rodzaju obiektach (np. zbiorniki wodne), a także w środowisku przyrodniczym (zarówno w jego części biotycznej jak i abiotycznej). Mała retencja nie tylko przyczynia się do zwiększenia ilości wody. Ma ona także znaczący w pływ na poprawę jej jakości. Wraz ze spowolnieniem obiegu wody spowolniony jest także obieg rozpuszczonych w niej składników pokarmowych, przez co są one lepiej pobierane przez rośliny, a tym samym zatrzymywane w środowisku. Maleje zatem między innymi niebezpieczeństwo eutrofizacji wód. Niezwykle ważne jest również to, że wiele działań mających na celu małą retencję może być realizowanych bezpośrednio na poziomie gospodarstwa rolnego.
Jednym ze sposobów gromadzenia wody jest kształtowanie gospodarki wodnej w profilu glebowym. Dokonuje się tego poprzez poprawę struktury gruzełkowatej gleby na co ma wpływ odpowiednie prowadzenie zabiegów uprawowych, zapewniające równowagę miedzy procesami mineralizacji i humifikacji, wapnowanie, prawidłowy płodozmian, zwiększanie zawartości materii organicznej w glebie poprzez systematyczne jej wprowadzanie do gleby (nawożenie organiczne, poplony, przyoranie słomy). Nie mniej ważne dla poprawy retencji jest ułatwienie przesiąkania wody do głębszych jej warstw poprzez zastosowanie orki z pogłębiaczem likwidującej tzw. podeszwę płużną, jaką tworzy zagęszczona i zbita warstwa gleby, znajdująca się pod dnem bruzdy między warstwą orną a podskibiem. Duże znaczenie dla poprawy gromadzenia wody w profilu glebowym ma stosowanie roślin z głębokim systemem korzeniowym (np. lucerna, łubin, groch), które także poprawiają udrożnienie gleby poniżej zasięgu narzędzi uprawowych.
Możemy retencjonować wodę w gospodarstwie poprzez kształtowanie właściwej struktury użytkowania ziemi, planując odpowiedni układ pól ornych użytków zielonych lasów czy użytków ekologicznych. Należy także utrzymywać w gospodarstwie stawy, a nawet budować nowe, jeśli są ku temu odpowiednie warunki lub postarać się o stworzenie takich warunków. Nie należy likwidować występujących obszarów podmokłych, bagien czy torfowisk. Torfowiska osuszone należy ponownie nawodnić, gdy tylko jest taka możliwość. Są one bowiem doskonałym zbiornikiem wody oddającym ją stopniowo do otoczenia i poprawiają jej dostępność dla roślin.
Należy także zalesiać tereny nieprzydatne do produkcji rolnej w gospodarstwie oraz tworzyć pasy zadrzewień wzdłuż granicy pól w gospodarstwie, wzdłuż rowów i dróg dojazdowych. Należy pozostawić kępy zadrzewień śródpolnych. Na tych polach gospodarstwa, które przylegają bezpośrednio do cieków wodnych, należy utworzyć pasy ochronne poprzez utrzymanie na ich powierzchni od strony cieku roślinności trawiastej.
Wśród najważniejszych z zabiegów mających na celu małą retencję należy wymienić także regulowanie przepływu wody w rowach melioracyjnych, poprzez wyposażenie ich w systemy zastawek, podpiętrzających wodę. Stwierdzono w wyniku badań że systematyczne regulowanie poziomu wód poprzez system zastawek w rowach melioracyjnych, poprawia plonowanie na użytkach zielonych nawet o 100% a plon pszenicy wzrasta o 20-30% (Nyc i Pokładek 2009).
Nieodzowne jest także sterowanie odpływem wody z rurociągów drenarskich. Studzienki rurociągów drenarskich koniecznie powinny być wyposażone w odpowiednie przegrody umożliwiające przytrzymywanie wody na odpowiednim poziomie w sieci drenarskiej i regulowanie poziomu odpływu wód odwadnianych przez dreny. Kontrolowany drenaż przyczynia się także do znacznego zmniejszenia odpływu wody z sieci drenarskiej a wraz z nią również składników biogennych. Według badań prowadzonych w Dani na glebach gliniastych ilości odprowadzanej wody przez tą sieć zmniejszyła się od 38% do 52%, a azotanów od 36% do 48% co daje około 6-8 kg N-NO3∙ ha-1, (Carstensen i in. 2016).
Kolejnym sposobem poprawienia bilansu wody a także mającym znaczenie dla poprawy jej jakości jest budowanie stawów sedymentacyjnych
W gospodarstwie możemy także gromadzić w przygotowanych do tego celu zbiornikach, każdą wodę opadową, która spływa z powierzchni nieprzepuszczalnych, jak dachy budynków gospodarczych czy mieszkalnych. W okresach zwiększonego zapotrzebowania na wodę może być ona również wykorzystana do celów produkcyjnych.
Prowadząc systematycznie działania zwiększające możliwości małej retencji, poprawiamy nie tylko możliwości produkcyjne roślin rolniczych, ale także przyczyniamy się do poprawy jakości wody a przez to stanu środowiska przyrodniczego w gospodarstwie rolnym. Istnieją także możliwości wsparcia działań zmierzających do poprawy warunków małej retencji wodnej w ramach działania rolno-środowiskowo-klimatycznego. Szereg pakietów wsparcia przyczynia się do poprawy małej retencji, pomimo, że nawet mają nieco inne cele główne. Pakietami płatności w ramach zobowiązań rolno-środowiskowo–klimatycznych, które oprócz realizacji głównego swojego celu, sprzyjają małej retencji są:
b) Ochrona gleb i wód,
d) Cenne siedliska i zagrożone gatunki ptaków na obszarach Natura 2000,
e) Cenne siedliska poza obszarami Natura 2000.
Obecnie uruchomione zostały także trzy programy krajowe, których celem jest wspomaganie małej retencji na terenach wiejskich i miejskich. Gospodarstwa rolne mogą skorzystać ze wsparcia w ramach programu Modernizacja gospodarstw rolnych – obszar nawadniania w gospodarstwie, jest to program dopłat do nawodnień dla gospodarstw rolnych realizowany przez ARMiR. To program przeznaczony dla rolników. Dzięki niemu właściciele gospodarstw mogą sfinansować m.in. budowę studni i zbiorników oraz zakup maszyn i urządzeń do poboru, magazynowania, uzdatniania, odzyskiwania lub rozprowadzania wody, instalacji nawadniających i systemów do sterowania nawadnianiem. Pomoc finansowa na jednego beneficjenta i jedno gospodarstwo wynosi do 100 tys. zł. Czas na składanie wniosków przez rolników jest wydłużony do 20 lipca 2020 roku. Dokumenty aplikacyjne są dostępne pod linkiem: https://www.arimr.gov.pl/dla-beneficjenta/wszystkie-wnioski/prow-2014
W wielu gminach są realizowane także programy samorządowe, dofinansowujące działania pro-retencyjne. Także dla osób prywatnych, jak np. dofinansowanie do zbiorników na deszczówkę. Są one lokalnie zróżnicowane pod względem procentowego udziału dopłaty w stosunku do całości inwestycji. Zazwyczaj kwota na wsparcie retencjonowania deszczówki wynosi do 5000 zł. Warto się zainteresować tymi programami.
Jacek Kostuch, dn. 15.05.20202 r.
fot. _Alicja_ / Pixabay