Bez czarny w rolnictwie ekologicznym
Bez syntetycznych środków ochrony roślin i nawozów sztucznych uprawa roślin jest trudna. Agrochemia to duże i coraz większe wydatki w rolnictwie towarowym. Rolnicy ekologiczni nie mogą korzystać z syntetycznych środków produkcji, więc poszukują takich roślin, które potrzebują niewielkiej ochrony. Spośród wszystkich uprawianych w roślin są takie, które nie są lub w małym stopniu są porażane przez choroby i nie mają również naturalnych wrogów. Ich ekologiczna uprawa jest przez to i tańsza i łatwiejsza. Takim gatunkiem, ze względu na swe bogactwo i wartości prozdrowotne, bez wątpienia jest czarny bez. Jest on jeszcze w małym stopniu wykorzystywany w gospodarstwach ekologicznych, a szczególnie jej przetwórstwo.
Bez czarny - nazwa łacińska Sambucus nigra L., a nazwy ludowe to: bez lekarski, bez biały, hyćka, bzowina i inne. Jest to roślina niedoceniana i postrzegana u nas najczęściej jako chwast. Rośnie pod lasami, na wysypiskach śmieci, na rumowiskach czy miedzach, a jest rośliną szczególną. Jej kwiaty, kora i owoce są wykorzystywane w zielarstwie i posiadają działanie zdrowotne. Jest też rośliną miododajną.
Opis rośliny
W Polsce mamy trzy gatunki dzikiego bzu: bez hebd, bez koralowy i bez czarny. Bez czarny (Sambukus nigra) o którym mowa, to krzew silnie rosnący i silnie się krzewiący, o wysokości dochodzącej nawet do 10 m. Występuje w całym kraju, posiada jasnobrunatną, spękaną korę, a wewnątrz biały, gąbczasty rdzeń. Kwitnie od maja do lipca a owoce dojrzewają na przełomie sierpnia i września. Owoce to czarnofioletowe jagody zwisające na szypułkach. Owoce dojrzałe chętnie są zjadane przez ptaki.
Wartość odżywcza
Medycyna ludowa nazywa czarny bez ,,kompletną apteką”, gdyż pomaga na 100 różnych chorób. Najczęściej wykorzystuje się kwiaty i owoce. Kwiaty zawierają flawonoidy, kwasy organiczne, kwasy wielofenolowe. W owocach jest dużo związków polifenolowych – głównie antocyjanów. Stąd ciemna barwa owoców. Z cukrów głównie glukoza i fruktoza. W bzie czarnym występuje szereg kwasów organicznych; jabłkowy, octowy, winowy, chinowy, chlorogenowy i askorbinowy. Kwiaty i owoce bogate są w witaminy A, z grupy B, C, olejki eteryczne, garbniki, pektyny, enzymy, karotenoidy oraz biopierwiastki selen i jod. Bez czarny ma działanie wzmacniające, napotne, moczopędne, wykrztuśne, usuwa z organizmu toksyny, poprawia cerę, stosowany jest również przy przeziębieniach, grypie czy chorobach reumatycznych. W medycynie ludowej z owoców bzu produkuje się soki, kompoty, konfitury, galaretki, dżemy czy wina, które wzmacniają naszą odporność w czasie zimy. Do przetworów owoce powinny być przetarte przez sito, aby oddzielić pestki. Owoców świeżych natomiast zjadać nie wolno. Trzeba również pamiętać, że owoce bzu bardzo plamią.
Wymagania glebowe
W wielu krajach Europy bez czarny jest uprawiany na plantacjach. Austriacy mają około 2 tys. ha tej rośliny. Widziałem tam duże kilkuhektarowe uprawy czarnego bzu. W naszym kraju takie plantacje dopiero zaczynają powstawać tym bardziej, że jest to przecież roślina łatwa w uprawie i nadająca się do gospodarstwa ekologicznego. Bez czarny lubi stanowiska słoneczne i wilgotne. Ma niewielkie wymagania glebowe lecz lepiej plonuje na stanowiskach żyznych. Dlatego przed sadzeniem dobrze jest nawieźć obornikiem w ilości 25-30 ton lub zastosować nawozy zielone na przyoranie. Bez czarny ma z reguły małe wymagania glebowe, choć lepiej udaje się na stanowiskach żyznych, bogatych w próchnicę, wapń i dostatecznie nasłonecznionych.
Ochrona
Roślina jest odporna na choroby i szkodniki.
Rozmnażanie
Bez czarny można rozmnażać z nasion, ale w praktyce rozmnaża się go przez sadzonki zielne i zdrewniałe. Sporządza się je od połowy czerwca do połowy lipca z nowych przyrostów. Sadzonka powinna mieć minimum 2-4 liście. Przed sadzeniem usuwa się liście dolne pozostawiając dwa górne. Natomiast sadzonki zdrewniale wykonuje się jesienią z pędów tegorocznych. Można je sadzić jesienią wprost do gruntu lub wiązać w pęczki i dołować do sadzenia wiosennego. Najlepszym materiałem do zakładania plantacji są sadzonki dwuletnie długości minimum 25 cm z 3-6 pędami. W przypadku rozmnażania z siewek nasiona wysiewamy jesienią wprost do gruntu gdzie zimą przechodzą stratyfikację. Krzewy najlepiej prowadzić w formie drzewka, co pozwala na zagęszczenie roślin i ułatwia pielęgnację roślin. Drzewka prowadzi się na 6-10 pędów. Rośliny wysadza się co 2-3 m w rzędzie w rozstawie 4-5 m. Ważne, aby w ekologii rozstawa była rzadsza i tym samym rośliny są wietrzone. W uprawie bzu czarnego na plantacjach zaleca się rośliny corocznie silnie przycinać. Zbyt mała rozstawa utrudnia zbiór owoców i prace pielęgnacyjne. Krzewy powinny być cięte dlatego, gdyż roślina najlepiej owocuje na młodych pędach. Plantacja w pełnię owocowania wchodzi po 3-ch latach i może plonować do 15 lat. Z hektara można uzyskiwać plony nawet do 20 ton. W uprawie ekologicznej choroby i szkodniki nie stanowią zagrożenia.
Zbiór owoców
Owoce bzu zbieramy od połowy sierpnia do końca września. Zbiera się je ręcznie przez otrząsanie lub wygrabianie specjalnym grzebieniem. Plony z krzaka na plantacjach nawożonych mogą dochodzić do 20 kg . Zbiór jest łatwy, choć przeprowadza się go ręcznie. Niedojrzałe owoce zawierają trujący glikozyd sambunigrynę który powoduje nudności i wymioty. Nie ma go natomiast w owocach dojrzałych i dlatego powinniśmy zbierać tylko owoce dojrzałe.
Odmiany
W kraju mamy wiele odmian uprawnych które są bardziej plenne od form dzikich. Dostępne są odmiany duńskie Allesoe, Korsor, Sampo ( wczesna) Finn Sam, Samocco, Samyl i Samdal (późne). A także austriacka późna odmiana Haschberg. Nalepsze plony u nas uzyskiwały odmiany Sampo i Samyl. Najlepiej jednak zakładać plantacje kilku odmian aby uniknąć spiętrzenia prac i zbiory rozłożyć na czas dłuższy. W gospodarstwach ekologicznych z czarnego bzu, podobnie jak z pokrzywy, skrzypu, mniszka czy czosnku, wykonuje się gnojówkę czy wywar, przydatne do wzmacniania odporności roślin uprawnych.
Pomimo tak dużych możliwości uprawy bzu czarnego, na ekologicznym rynku jest mało ekologicznych przetworów z tej rośliny. Biorąc pod uwagę wszystkie jej prozdrowotne walory, do tego proste i łatwe zakładanie plantacji, małe wymagania glebowe, możliwość jej uprawy w całym kraju, brak chorób i szkodników, wysokie plony jakie można uzyskać, uniwersalność czarnego bzu do przetwórstwa, to trzeba stwierdzić , że w naszym kraju jeszcze w niewielkim stopniu potencjał tej rośliny jako zioła jest wykorzystany. Roślina ta nadaje się szczególnie do przetwórstwa, więc aby pomnożyć przychody warto pomyśleć o jej małym przetwórstwie we własnym gospodarstwie.
Jan Pajdzik, dn. 25.04.2019 r.
fot. wikipedia.org