Zalecenia do uprawy zbóż jarych metodami ekologicznymi (pszenica jara)
W polskiej ekologii dominują uprawy zbóż jarych, ze względu na wszechstronne ich wykorzystanie oraz łatwość w uprawie. Zaletą zbóż jarych, jest to że wykazują się większą stabilizacją plonowania ziarna, możliwością wysiewu zarówno w czystym siewie jak również w mieszankach oraz mniejszym ryzykiem wymarznięcia, zachwaszczenia i wystąpienia chorób grzybowych. Należy jednak mieć na uwadze ryzyko zmniejszenia plonowania zbóż jarych w latach o suchej wiośnie, szczególnie na glebach lżejszych. Ma to dziś duże znaczenie w obliczu coraz bardziej widocznych skutków ocieplania się klimatu.
Płodozmian i dobór odmian to podstawa
Prawidłowo zaplanowany płodozmian odgrywa kluczowe znaczenie w gospodarstwie ekologicznym. Płodozmian taki powinien się charakteryzować: kilkuletnią rotacją (minimum 4 lata), z udziałem roślin motylkowatych (minimum 25%) w plonie głównym, wraz ze stosowaniem wsiewek i międzyplonów chroniących glebę przed erozją. Właściwie zaplanowany płodozmian spełniać powinien następujące funkcje:
- utrzymanie dużej zawartości próchnicy oraz zwiększanie żyzności gleby,
- zapobiega nadmiernemu rozwojowi chorób i szkodników,
- nie dopuszcza do niekontrolowanego rozwoju chwastów.
W gospodarstwach ekologicznych powinno się w większym stopniu korzystać z efektów prowadzonych prac hodowlanych, gdyż istnieje możliwość większego wyboru liczby odmian o lepszych parametrach jakościowych, jak również poprawianych i ulepszanych cech, np. plenności i zdrowotności. Obecnie prowadzi się coraz szersze badania odmian w kierunku przydatności do uprawy w rolnictwie ekologicznym.
Obok jakości ziarna przy wyborze konkretnej odmiany do uprawy w gospodarstwie ekologicznym powinniśmy zwrócić uwagę na takie cechy odmiany jak:
- większa odporność na choroby grzybowe, głównie występujące na liściach,
- większa zdolność do konkurowania z chwastami, determinowana wysokością roślin,
- krótszy okres wegetacji, odmiany wcześniej dojrzewające w mniejszym stopniu porażane są przez choroby grzybowe,
- dobre zdolności pobierania składników nawozowych z gleby,
- mniejsze wymagania glebowe.
Stanowisko pod zboża jare
Rozróżniamy trzy rodzaje stanowisk w płodozmianie:
dobre: bobowate(strączkowe i motylkowate) i ich mieszanki z trawami, późne odmiany ziemniaka, buraka pastewnego, warzywa korzeniowe i kapustne, szczególnie gdy przedplon był nawożony obornikiem lub kompostem,
średnie: zboża, po których uprawiane są międzyplony ścierniskowe z dużym udziałem strączkowych(np. peluszka, wyka, bobik) lub wsiewki z dużym udziałem bobowatych drobnonasiennych, jak koniczyny czerwonej, białej lub lucerny na zielony nawóz,
nieodpowiednie: pszenica, żyto, jęczmień, pszenżyto.
Pamiętajmy o skutkach źle zaplanowanego zmianowania, otóż po przedplonach średniej wartości plony np. pszenicy jarej mogą się zmniejszyć o około 10-15%, natomiast po przedplonach złych nawet 25-30% w stosunku do dobrych stanowisk.
Uprawa roli i agrotechnika
Uprawa gleby na wiosnę powinna ograniczać się do niezbędnego minimum aby nie prowadziła do wyparowania wody, jednocześnie z działaniami w kierunku stałego podwyższania żyzności gleby. Wcześniejsza jesienna uprawa roli to czas na skuteczne zwalczanie chwastów i nawożenie. Najważniejsze zasady uprawy gleby obejmują:
- płytkie odwracanie i głębokie spulchnianie,
- ograniczanie liczby przejazdów,
- maksymalne skracanie czasu, w którym gleba pozostaje bez okrywy roślinnej.
Nie zaniedbywać wapnowania
Pszenica jara wymaga odczynu pH 6-6,5. W gospodarstwach ekologicznych powinny być stosowane nawozy wapniowe wolno działające (głównie węglanowe) w mniejszych dawkach w granicach 1,5-2,0 t/ha
Polecane nawozy wapniowe to:
- dolomit- o zawartości około 30% CaO i 22 MgO,
- węglan wapnia pochodzenia naturalnego(wapniak mielony)- zawartość CaO 40%
- kreda łąkowa i jeziorna - zawartość CaO 20-35%, w zależności od stopnia uwalniania,
- margiel – zawartość CaO 25-95%,
- wapno defekacyjne – zawartość CaO powyżej 30%
Nawożenie fosforem i potasem
- Mączka fosforytowa - zawiera około 30%P2O5 uzyskiwana z przemiału fosforytów. Fosfor zawarty w mączkach jest trudno dostępny dla roślin gdyż bardzo wolno rozpuszcza się w wodzie, więc należy go bardzo dokładnie wymieszać z glebą. Dobrym rozwiązaniem jest dodawanie mączki fosforytowej do pryzm kompostowych lub obornikowych co zwiększa dostępność fosforu dla roślin.
Nawozy potasowe:
- Siarczan potasu-zawiera około 50% K2O
- Kainit – zawiera około 14% K2O
- Karnalit- zawiera 8-10 K2O
Dawki nawozów fosforowych i potasowych powinny być ułożone tak, aby nie przekraczały 50 -70kg/ha.
UWAGA: Wszystkie mineralne, organiczne i mineralno-organiczne nawozy z zakupu oraz wapno i środki poprawiające właściwości gleby musza mieć atest IUNG PIB Puławy, przykładowy symbol na opakowaniu (NE/362/2017). Patrz „Wykaz” na stronie internetowej www.iung.pulawy.pl Zakup nawozów naturalnych z gospodarstw nie ekologicznych od zwierząt gospodarskich, czyli obornik, odchody, gnojówka i gnojowica, nie mogą pochodzić z intensywnego chowu zwierząt (pisemna umowa, adresy obu stron). W dokumentacji gospodarstwa należy obowiązkowo zapisać uzasadnienie potrzeby zastosowania nawozów i środków ochrony roślin pochodzących z zakupu czy z przekazania.
Zaopatrzenie roślin w azot
W rolnictwie ekologicznym podstawowe znaczenie ma zasobność stanowiska w azot, gdyż jedynym dopuszczalnym źródłem tego składnika są:
- Obornik lub kompost – dawka 25-30 t/ha. Zasiew pszenicy jarej w drugim roku po zastosowaniu obornika lub kompostu, roślina może pobrać od 20-30 kg/ha azotu.
- Przyorane resztki pożniwne roślin bobowatych. Wysokie plony bobowatych oraz dogodne warunki pogodowe spowodują, iż pozostaje więcej azotu związanego biologicznie w resztkach pożniwnych. W ten sposób pszenica jara może pobrać wówczas dużo więcej od 30-80 kg/haN
- Mineralizacja glebowej substancji organicznej(zasoby pochodzące z przyorywanych poplonów, międzyplonów, słomy i resztek z plonu głównego).
Przygotowanie materiału siewnego
Właściwa jakość materiału siewnego jest bardzo ważna gdyż nie stosuje się zapraw chemicznych zwalczających choroby i chronią zboża w początkowym okresie wegetacji.
Dobra jakość materiału siewnego warunkuje:
- wyrównane wschody,
- uzyskanie odpowiedniej obsady roślin, co w konsekwencji stwarza korzystne warunki do konkurencji z chwastami (zawsze gęściejszy siew lub mieszanki roślin).
Nasiona przeznaczone do siewu powinno charakteryzować:
- czystość nie mniejsza niż 98%,
- zdolność kiełkowania nie mniejsza niż 95%,
- masa 1000 ziaren w granicach 38-40g.
Zaprawianie nasion oparte na dopuszczalnych zabiegach z wykorzystaniem:
- ciepłej wody (metoda termiczna),
- nadmanganianu potasu (dezynfekcja chemiczna),
- wyciągów roślinnych,
- otoczkowanie mlekiem w proszku,
- zaprawy na bazie mikroorganizmów i węgla drzewnego.
Prawidłowe zaprawianie nasion w warunkach gospodarstwa jest bardzo trudne, pracochłonne, i często mało skuteczne, zaprawy te wykazują się krótką trwałością.
Termin siewu:
W rolnictwie ekologicznym wysiew w zbyt wilgotną i zimną glebę przedłuża okres wschodów i zwiększa zachwaszczenie. Wskazane jest wykonanie siewów nieco później, ale w ogrzaną glebę. Takie działania umożliwią uzyskanie szybkich i równomiernych wschodów, a tym samym optymalne zagęszczenie łanu. Z kolei zbyt późny siew zmniejszy wykorzystanie zapasów wody zgromadzonej w glebie. Optymalny termin siewu zbóż jarych dla małopolski to 20-30 III z możliwością dopuszczalnego przesunięcia do 10 IV.
Zalecana ilość wysiewu to od 140-180 kg/ha z zaleceniem zwiększenia ilości wysiewu o 10% przy opóźnionym terminie siewu lub uprawie pszenicy jarej na słabszych glebach.
Regulacja zachwaszczenia, wystąpienia chorób i szkodników
Stosowanie w gospodarstwie ekologicznym jakichkolwiek syntetycznych herbicydów jest niedozwolone. W okresie wegetacji zbóż ograniczanie zachwaszczenia polega na wielokrotnym krzyżowym bronowaniu klasycznymi lekkimi bronami i broną chwastownik. Podczas tych zabiegów część zasiewów ulega zniszczeniu, dlatego uzasadnione są gęściejsze zasiewy zbóż.
W ograniczaniu zachwaszczenia stosuje się następujące działania zapobiegawcze:
- odpowiedni dobór i następstwo roślin uprawnych (właściwy płodozmian),
- kompostowanie materiałów ogrodniczych i obornika (ginie większość nasion chwastów),
- odpowiedni dobór odmian roślin uprawnych,
- uprawa międzyplonów (ozimych, ścierniskowych) i śródplonów (wsiewek),
- oczyszczanie materiału siewnego i gęsty siew,
- dokładna przedsiewna uprawa roli, zawsze połączona z mechanicznym zwalczaniem siewek chwastów,
- ściółkowanie i mulczowanie(wierzchnia warstwa roli wymieszana z glebą).
W celu ograniczenia ataku chorób i szkodników stosuje się najpierw metody zapobiegawcze i niechemiczne (fizyczne, mechaniczne, biologiczne), a jeżeli nie dadzą skutku, dopiero wtedy można stosować dopuszczone środki do oprysków, dopuszczone przez Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu. Na liście znajduje się tylko 41 preparatów. Patrz strona internetowa www.ior.poznan.pl, przykładowy symbol zezwolenia (R – 189/2014). Etykiety odnośnie stosowania tych środków znajdują się na stronie internetowej MRiRW, www.minrol.gov.pl pod hasłami „wyszukiwarka środków ochrony roślin” i „etykiety”.
Odmiany zbóż jarych
Pszenica jara:
I grupa: Arabella, Brawura, Cytra, KWS Torridon, Kandela, Katoda, Koksa, Waluta, Zadra Hewilla, Monsun, Żura, Łagwa, Parabola - odmiany wysoko plonujące, obsadzie roślin oraz najmniejszym zachwaszczeniu,
II grupa: Izera, Korynta, Ostka Smolicka, Ethos, Ostka + Katoda - odmiany charakteryzujące się plonami poniżej średniej, małą obsadą roślin i masą 1000ziaren, dużym zachwaszczeniem i największym porażeniem przez patogeny grzybowe,
III grupa: Orkisz Wirtas - odmiana odstająca od pozostałych, najniższy plon, przeciętnej obsadzie roślin, największej masie 1000 ziaren, najbardziej zachwaszczająca się, ale o dużej odporności na porażenie przez grzyby. Nisko plonująca: Bombona, Tybalt, Werbena.
Odmianą najwyżej plonującą bez nawożenia i z jednym zabiegiem odchwaszczania była odmiana Parabola (IUNG Puławy).
Owies:
Najlepiej plonowały odmiany: Haker, Bingo, Skorpion, Arden.
Polecane do uprawy są również odmiany: Chwat, Szakal, Polar.
Jęczmień jary:
Dobrze plonują: Rodos, Atol, Stratus.
Żyto:
Wysoko plonują odmiany: Bosmo, Walet,
Dobrze plonują również Dańkowskie Amber i Kier.
Ocena przydatności ziarna pszenicy jarej do produkcji chleba i makaronu
Na podstawie wyników trzyletnich badań dotyczących odmian pszenicy jarej z uprawy ekologicznej zalecanych do produkcji pieczywa stwierdzono, że w największym stopniu wymagania przemysłu piekarskiego spełniały mąki z ziarna pszenicy odmian: Arabella, Izera, Kandela, Katoda i KWS Torridon. Badania dotyczące doboru odmian pszenicy jarej z uprawy ekologicznej do produkcji makaronu były prowadzone wyłącznie w 2016 r. Na podstawie uzyskanych wyników (podatność ciasta na ciemnienie, ocena organoleptyczna makaronów po ugotowaniu) wytypowano odmiany Katoda i KWS Torridon.
Opracowali: Mirosława Rogacz, Jan Knapik
(na podstawie szkolenia w Radomiu, przeprowadzonego w dniach 24-25.05 br. przez SSGW W-wa, UTP Bydgoszcz, IUNG PIB Puławy i CDR Radom), dn. 30.03.2018 r.